Χάρης Συμβουλίδης
photo by Lee Jinseop
Σε μια πορεία που μετρά πλέον περισσότερα από 20 χρόνια, ο Χάρης Συμβουλίδης συνεχίζει να υπηρετεί με αξιοθαύμαστη συνέπεια τη μουσικοκριτική, από διάφορα πόστα. Συνεργάστηκε με διάφορα ηλεκτρονικά και έντυπα μέσα, υπήρξε επί σειρά ετών αρχισυντάκτης, αλλά και ραδιοφωνικός παραγωγός, ενώ τα τελευταία χρόνια αρθρογραφεί για το Αθηνόραμα, το MiC και την Athens Voice. Πολύ πρόσφατα μάς απασχόλησε ξανά, έπειτα από πολλά χρόνια, και με μια άλλη του ιδιότητα, εκείνη του συγγραφέα: το βιβλίο του "60 Χρόνια Scorpions: Το Γερμανικό Ροκ Φαινόμενο Που Λάτρεψε Η Ελλάδα" κυκλοφόρησε τον Απρίλιο από τις εκδόσεις Λογότυπο, και είναι μία απολαυστική και ενδελεχής κριτική βιογραφία του κοσμαγάπητου συγκροτήματος. Με αφορμή αυτό, τον συνάντησα στα μέσα Ιουνίου στην πλατεία Βαρνάβα του Παγκρατίου, και κάναμε μια κουβέντα, η οποία εκκίνησε μεν από το βιβλίο, απλώθηκε δε και σε άλλα -όχι μόνο
μουσικά- θέματα.
To Υπόγειο: Το βιβλίο κυκλοφορεί εδώ και δύο μήνες περίπου. Είσαι ευχαριστημένος με τη μέχρι στιγμής ανταπόκριση;
Μέχρι στιγμής θα σου πω ότι αποφεύγω να ρωτάω τις εκδόσεις Λογότυπο σχετικά με τις πωλήσεις, αφενός γιατί έχω χαρεί μόνο και μόνο που βγήκε το βιβλίο, και που έκλεισε αυτή η εκκρεμότητα που είχα, και αφετέρου επειδή το βλέπω ακόμα να «περπατάει». Δηλαδή, ακόμα με παίρνουν τηλέφωνο άνθρωποι και μου λένε να κάνουμε μια συνέντευξη, ακόμα βλέπω ότι κάποιοι το έχουν διαβάσει και γράφουν κάτι σχετικά... Οπότε λέω να ρωτήσω
από Σεπτέμβρη.
Το Υπόγειο: Από το προηγούμενο βιβλίο σου (U2: Η Θέα Από Την Κορυφή, σε συνεργασία με τους Θέμη Πέλλα και Στυλιανό Τζιρίτα) πέρασαν 15 χρόνια. Εσύ δεν σχεδίαζες να υπάρξει αυτή η μεγάλη χρονικής απόσταση, απλώς είχε μια περιπέτεια το βιβλίο αυτό ώσπου να βγει, έτσι;
Είναι αστείο ότι όταν αποφάσισα να το γράψω, σκέφτηκα «ε, ας βγάλω κι ένα βιβλίο εύκολα, αφού έχω ταλαιπωρηθεί με τα προηγούμενα». Σκέφτηκα, δηλαδή, ότι Scorpions και Ελλάδα είναι εξαρχής ένας συνδυασμός με ενδιαφέρον. Και βρέθηκα, έτσι, προ εκπλήξεως τελικά, και ακόμα και σήμερα δεν ξέρω να σου πω τι έφταιξε. Ήτανε τα βαριά εκείνα χρόνια των Μνημονίων, που όλα πήγαν πίσω; Ήταν ότι οι εκδοτικοί οίκοι δεν εμπιστεύονται τα μουσικά βιβλία γιατί πιστεύουν ότι δεν πρόκειται να πουλήσουν πολλά αντίτυπα; Πάντως, τελικά δεν μου βγήκε σε κακό αυτό. Με ταλαιπώρησε ψυχολογικά, όμως βοήθησε πολύ την έρευνά μου.
To Υπόγειο: Το γράφεις και στην εισαγωγή ότι, ειδικά για το πρώτο κεφάλαιο, υπήρξαν πράγματα που αναθεώρησες στην πορεία.
Αν είχα βγάλει το βιβλίο τότε που ήθελα, θα είχα αναγκαστεί σήμερα να ντρέπομαι για το πρώτο κεφάλαιο, γιατί θα είχα μέσα ανακρίβειες. Μπορεί να μην ήταν σοβαρές, αλλά εμένα θα με ενοχλούσαν.
Το Υπόγειο: Μέσα σε αυτά τα 10 χρόνια, μη βρίσκοντας διέξοδο για την έκδοσή του, πώς κατάφερες να κρατήσεις ζωντανό το ενδιαφέρον σου για αυτό που είχες στα χέρια σου;
Δεν ήταν μόνιμο το ενδιαφέρον, για μεγάλες περιόδους δεν το κοίταζα καν. Το είχα παρκάρει κάπου στον υπολογιστή μου, και πού και πού το άνοιγα, το ξανακοίταζα, μπορεί κάτι να πείραζα. Ή μπορεί να ξανάκουγα κάτι, για το οποίο δεν ήμουν τόσο σίγουρος γι’ αυτό που είχα γράψει. Αλλά όλα αυτά σποραδικά.
Το Υπόγειο: Θυμάμαι από τις κουβέντες μας ότι ήσουν αρκετά απογοητευμένος με την όλη εξέλιξη. Δεν εγκατέλειψες όμως ποτέ την ιδέα.
Αυτό μάλλον είναι θέμα χαρακτήρα. Δεν τα παρατάω εύκολα. Μπορεί να πέφτω, και να το αφήνω για καιρό, αλλά θα ξαναγυρίσω. Σκέψου ότι τόσα χρόνια αυτή η εκκρεμότητα με εμπόδιζε να γράψω κάτι άλλο. Ξεκινούσα διάφορα πράγματα, και πάντα τα άφηνα στη μέση, ώσπου τελικά κατάλαβα ότι αυτό συμβαίνει γιατί αισθάνομαι ότι έχω εκκρεμότητα με αυτό, ότι είναι κάτι που έχει τελειώσει και δεν έχει φύγει. Ειδικά όσα αποτυπώνονται στο πρώτο κεφάλαιο του βιβλίου, αλλά και άλλα κομμάτια στη ροή της ιστορίας των Scorpions, δεν είναι πολύ γνωστά στους πολλούς.
Το Υπόγειο: Φαντάζομαι ότι για τους φαν του συγκροτήματος είναι ένα βιβλίο πολύ ενδιαφέρον και πολύτιμο.
Κοίτα, δεν είμαι τόσο σίγουρος γι’ αυτό... Δηλαδή, στην παρουσίαση του βιβλίου, ο Βαγγέλης Χαλικιάς, που παρακολουθεί πολύ και το φόρουμ του φαν κλαμπ των Scorpions στην Ελλάδα, είπε ότι το αγόρασαν μεν το βιβλίο, τους άρεσαν τα διάφορα εγκυκλοπαιδικά στοιχεία που περιέχει, αλλά δήλωσαν απογοητευμένοι, επειδή ήμουνα ξινός και πολύ αυστηρός.
Το Υπόγειο: Αυτό προφανώς έχει να κάνει με το ότι επέλεξες τον δρόμο της κριτικής βιογραφίας. Όσοι σε ξέρουν, το θεωρούν πολύ αναμενόμενη επιλογή. Παρ’ όλα αυτά, στα μέρη μας είναι κάτι ιδιαίτερα ασυνήθιστο. Γιατί θεωρείς ότι δεν μας αρέσει η κριτική ματιά στα πράγματα;
Συμβαίνει και έξω, βέβαια, όχι μόνο εδώ. Κοίτα, νομίζω ότι ο περισσότερος κόσμος λειτουργεί οπαδικά. Και το κοινό, αλλά και οι άνθρωποι που ίσως μπαίνουν σε μια διαδικασία να γράψουν ένα βιβλίο. Τους κινητοποιεί το οπαδιλίκι και όχι η κριτική ματιά. Και η μουσική είναι ένα πεδίο που εύκολα δημιουργεί οπαδιλίκι. Πολύ εύκολα, ειδικά για παλιότερα ονόματα. Κοίταξε, η μουσική λένε ότι είναι η βασίλισσα των τεχνών. Θυμάμαι τον καθηγητή μου απ’ τα Γιάννενα, τον Ανδρέα Ιωαννίδη, ο οποίος μας έκανε Ιστορία της Τέχνης, που μας έλεγε «ναι, εγώ σας κάνω εδώ ζωγραφική και αρχιτεκτονική, εντάξει, αλλά η βασίλισσα των τεχνών είναι η μουσική», και το εξηγούσε αυτό, ότι είναι η πιο άμεση, εύληπτη και μαζική από τις τέχνες. Μόνο ο κινηματογράφος ίσως να τη συναγωνίζεται, αλλά και πάλι νομίζω τον αφήνει δεύτερο. Έχει κάτι, λοιπόν, η μουσική που ελκύει όλους τους ανθρώπους. Τώρα, για πολλά χρόνια η μουσική ήταν κι ένας τρόπος να κατασκευάζεις ταυτότητες. Αυτό δεν ισχύει και τόσο πολύ πια, αλλά μέχρι και τη δική μας γενιά νομίζω ότι ισχύει. Σε πολλές περιπτώσεις προσδιοριζόσουν πραγματικά για το ποιος ήσουν, όχι μόνο απ’ το τι άκουγες, αλλά κι απ’ το τι δεν άκουγες.
Το Υπόγειο: Αλήθεια, τι υπάρχει στην ξένη βιβλιογραφία για τους Scorpions;
Δεν υπάρχουν πολλά πράγματα, μη νομίζεις.
Το Υπόγειο: Άρα δεν θα άξιζε να μεταφραστεί το βιβλίο αυτό σε άλλες γλώσσες;
Κάποτε, όταν δεν μπορούσα να το εκδόσω στην Ελλάδα, είχαμε κάνει μια προσπάθεια με τον Βαγγέλη Πούλιο, ο οποίος είχε επιμεληθεί μία αγγλική μετάφραση, για να το κάναμε e-book στο Amazon. Όμως εγώ κόλλησα στο τέλος, γιατί δεν ήθελα το βιβλίο να είναι μόνο e- book. Και στο Amazon η διαδικασία ήταν αρκετά περίπλοκη, κι έπρεπε να τρέξεις πολύ μόνος σου, ήταν κάπως πέραν των δυνατοτήτων μου και των θελήσεών μου όλο αυτό. Πέρα απ’ αυτή την προσπάθεια, δεν έχω κάνει κάτι.
Το Υπόγειο: Πιστεύεις, λοιπόν, ακόμα στην αξία του χειροπιαστού αντικειμένου...
Ναι, παρότι θα σου πω ότι τα τελευταία χρόνια, κι εγώ που είμαι του χειροπιαστού και το θέλω το βιβλίο στα χέρια μου, έχω εξοικειωθεί πλήρως με το να διαβάζω e-books. Πιστεύω, επομένως, ότι ακόμα και κοινό μεγαλύτερων ηλικιών, αν θέλει όντως να διαβάσει κάτι, θα το διαβάσει κι έτσι.
Το Υπόγειο: Η ιδέα για το βιβλίο αυτό, σύμφωνα με όσα γράφεις στην εισαγωγή, προέκυψε κάπως τυχαία, όταν άκουσες μια εκπομπή στο ραδιόφωνο.
Ναι, ήταν τελείως τυχαίο.
Το Υπόγειο: Επίσης, γράφεις κάπου ότι οι Scorpions δεν είναι καν το αγαπημένο σου συγκρότημα από τον χώρο του hard rock.
Δεν είναι, όχι. Εγώ αγαπάω τους Rainbow, τους Led Zeppelin, τους Deep Purple, ειδικά όταν είχαν τον Ritchie Blackmore… Όχι ότι δεν τους αγαπάω και τους Scorpions, ότι δεν είχα δίσκους τους, σαφώς. Αλλά για μένα οι Rainbow και οι Led Zeppelin είναι τα βαριά μου τα χαρτιά.
Το Υπόγειο: Άρα το ότι επέλεξες τους Scorpions είχε να κάνει μόνο με το ότι είναι ένα όνομα που έχει κοινό στην Ελλάδα, όπως είπες και πριν, ή είχε να κάνει και με βιώματα, μνήμες δικές σου, από παλιότερα;
Βασικά, αυτό το βιβλίο δεν ξεκίνησε σαν βιβλίο. Όταν άκουσα εκείνη την εκπομπή, ταρακουνήθηκα σαν μουσικοκριτικός, από το γεγονός ότι άκουσα το “No One Like You”, ένα τραγούδι που το ‘χα ακούσει πάρα πολλές φορές προηγουμένως, κι όμως εκείνη τη φορά ήταν λες και καθάρισε το μυαλό μου και το αντιμετώπισα με μια απόσταση, και σκέφτηκα «τι ωραίο τραγούδι είν’ αυτό!» Και αναρωτήθηκα γιατί δεν το ‘χα σκεφτεί τόσον καιρό, για τόσα τραγούδια που ‘χα ακούσει απ’ τους Scorpions, και γιατί, ενώ έχω πολλούς δίσκους τους, δεν σκέφτηκα ποτέ ποια είναι η θέση αυτού του συγκροτήματος στη μουσική που αγαπάω, στο ροκ γενικότερα. Δηλαδή απέκτησα ξαφνικά μια αίσθηση απόστασης και καθαρότητας που δεν την είχα μέχρι τότε. Οι Scorpions είχαν ανακοινώσει τότε ότι θα διαλύονταν, κι αυτό με έβαλε στο τριπάκι να τους επανεξετάσω για δική μου χρήση, σαν δημοσιογράφος και κριτικός. Και απλά, έτσι όπως άρχισα να οργανώνω το υλικό μου και να σημειώνω διάφορα πράγματα, σε κάποιο σημείο συνειδητοποίησα ότι έχω κάτι σαν πρώτο κεφάλαιο ενός βιβλίου. Και μόνο τότε σκέφτηκα «ωραία, ναι, Scorpions και Ελλάδα είναι κάτι εφικτό και ενδιαφέρον να γίνει», κι άρχισα να το κάνω βιβλίο.
Το Υπόγειο: Αλήθεια, απ’ όσα μουσικά βιβλία έχεις διαβάσει, τι σε έχει κάνει να ζηλέψεις;
Αρκετά βιβλία έχω ζηλέψει, αλλά είναι βιβλία άλλου χαρακτήρα απ’ αυτά που γράφω εγώ, είναι πιο συνολικά πράγματα. Ο Ωκεανός Του Ήχου, του David Toop, για παράδειγμα. Δηλαδή ζηλεύω εκείνα τα βιβλία που έχουν μια συνολική εποπτεία πάνω σε έναν χώρο, και καταφέρνουν, παρά το εύρος αυτό, να πάνε και σε σημαντικό βάθος. Και αυτό που πάντα με ενδιαφέρει και μου αρέσει και με τραβάει στα βιβλία είναι όταν συνδέεται το μουσικό φαινόμενο και με μία κοινωνική πραγματικότητα. Σε βιογραφίες αυτό δεν πολυσυμβαίνει.
To Υπόγειο: Στο δικό σου βιβλίο, πάντως, συμβαίνει.
Ναι, εγώ το ήθελα συνειδητά αυτό, το θεωρώ απαραίτητο, και δεν θα μπορούσα να γράψω διαφορετικά. Αλλά ξέρω ότι πολλοί δεν το βλέπουν έτσι. Πολλοί δεν το βλέπουν έτσι, και ενδεχομένως δεν έχουν και τα εφόδια για να το κάνουν.
Το Υπόγειο: Φαντάζομαι ότι οι σπουδές σου, το διδακτορικό σου στην Ιστορία του 20ού αιώνα, έχουν παίξει ρόλο στο πώς βλέπεις τα πράγματα.
Ναι, θεωρώ ότι οι σπουδές μου με ωφέλησαν πάρα πολύ στη δουλειά που έκανα ως μουσικοκριτικός.
Το Υπόγειο: Το βιβλίο είναι πολύ μοντέρνο, κατά τη γνώμη μου, στον σχεδιασμό του. Δηλαδή, από το εξώφυλλο και τη γραμματοσειρά, μέχρι το φωτογραφικό υλικό και τις γραφιστικές επιλογές, έγινε πολύ καλή δουλειά. Είχες λόγο εσύ σε όλα αυτά;
Οι εκδόσεις Λογότυπο μού φέρθηκαν πολύ καλά, μου έδωσαν λόγο σε όλα. Κάθε βήμα που γινόταν μού έστελναν για να δω αν μου αρέσει και πώς προχωράμε. Ωστόσο, δεν είχα καμία αντίρρηση, μού άρεσαν κι εμένα πολύ όλα, και προχωρήσαμε πολύ γρήγορα. Όλη αυτή η αισθητική που βλέπεις είναι δική τους.
Το Υπόγειο: Μού άρεσε πολύ που ακόμα και όλη τους η δισκογραφία υπάρχει στο εσωτερικό του οπισθόφυλλου.
Έτσι! Αυτή ήταν η μόνο μου έγνοια, να σου πω την αλήθεια: τα εξώφυλλα των δίσκων. Και βρήκαν τον τρόπο και τα βάλανε, εκτός από ένα.
Το Υπόγειο: Ποιο λείπει;
Λείπει το πιο επίμαχο, εκείνο απ’ το Virgin Killer, που, όπως γράφω και μέσα, ακόμα συζητιέται, και έχει δημιουργήσει ακόμα και κατηγορίες για πορνογραφικό υλικό.
Το Υπόγειο: Στο τελευταίο κεφάλαιο, που είναι απ’ τα πιο ενδιαφέροντα του βιβλίου, μιλάς για τη σχέση των Scorpions με την Ελλάδα, για το ελληνικό φαν κλαμπ κλπ., αλλά κάνεις και αρκετά δηκτικά σχόλια για την εγχώρια μουσική δημοσιογραφία. Ξέρω και από άλλες δημόσιες παρεμβάσεις σου ότι διαφωνείς σε πολλά ζητήματα με την πλειοψηφία των δημοσιογραφούντων. Θέλεις να μου πεις ποια είναι η εικόνα σου για τη μουσική δημοσιογραφία στην Ελλάδα, και τι θεωρείς ότι φταίει που είναι τόσο απαξιωμένη; Σε σχέση με αυτά που άφησαν οι παλιότεροι, τουλάχιστον...
Κοίτα, κι αυτά που άφησαν οι παλιότεροι τα έχουμε λίγο μυθοποιήσει. Έχω κρατήσει ένα αρχείο περιοδικών και κατά καιρούς γυρίζω πίσω, και βλέπω ότι κάποια από όσα γράφονταν τότε, αν γράφονταν σήμερα θα έπεφταν λιντσαρίσματα στο Facebook. Εδώ ξεκινάει μια μεγάλη συζήτηση, βέβαια, που είναι πολύ διαφορετική, για το τι μπορείς να γράψεις και τι όχι, αλλά θα σου πω τι πιστεύω ότι φταίει στη μουσική δημοσιογραφία, όχι μόνο στην Ελλάδα, αλλά και γενικότερα. Και για κάποιον λόγο μόνη της βγάζει τα μάτια της και δημιουργεί μία εικόνα εύκολης απαξίωσης, για κάποιον που θέλει να την απαξιώσει. Ο κόσμος που δημοσιογραφεί δεν έχει επίγνωση -συναίσθηση μάλλον- της θέσης του, και του ότι πλέον έχει ένα δημόσιο βήμα. Δεν απευθύνεσαι πια στην παρέα σου, δεν απευθύνεσαι στην κοινότητά σου. Οι περισσότεροι, δυστυχώς, κάνουν αυτό το πράγμα. Ακούω, ξέρω ‘γω, hard rock, γράφω μόνο γι’ αυτό, και απαξιώνω όλα τ’ άλλα. Γράφω, δηλαδή, σαν οπαδός.
Το Υπόγειο: Θεωρείς ότι το πέρασμα στο ίντερνετ δυσχέρανε την κατάσταση;
Πολύ. Αντί να μειώσει τα προβλήματα που ήδη υπήρχαν -γιατί αυτά ήταν και προβλήματα των περιοδικών, έτσι;-, αντί να τα αμβλύνει, τα έκανε χειρότερα. Γιατί αυτή η ελευθερία ήρθε με έναν τρόπο ασύδοτο, κακοπληρωμένο -ή πολλές φορές και τζάμπα. Άρα υπάρχει μεγάλη ευθύνη και σε αυτούς που θέλησαν να λέγονται εκδότες... Έχουν τεράστια ευθύνη οι άνθρωποι αυτοί, για το πώς έβαλαν το ίντερνετ στην Ελλάδα.
Το Υπόγειο: Εσύ, από αυτά που ξέρω, είσαι από τους πρώτους που προσπάθησες να υπάρχουν αμοιβές, όταν έγινες αρχισυντάκτης.
Ναι.
Το Υπόγειο: Η εμπειρία σου, όλα αυτά τα χρόνια, είναι περισσότερο θετική ή πικρή;
Πικρή θα την έλεγα τελικά, γιατί είδα ότι στην πράξη χρειαζόταν πάρα πολύς κόπος για να γίνουν πράγματα που εγώ θεωρούσα αυτονόητα. Άμα θες να έχεις μια δουλειά επιπέδου, αυτή η δουλειά δεν γίνεται να μην αμοίβεται. Και ακόμα και οι αμοιβές που κατάφερα να εξασφαλίσω, όπως λες, δεν ήταν αμοιβές σοβαρές. Κατάφερα μεν να εξαλείψω την εθελοντική εργασία, αλλά δεν κατάφερα να κάνω τίποτα για την κακοπληρωμένη εργασία. Κανένας άνθρωπος τελικά δεν ζει απ’ αυτό το πράγμα στην Ελλάδα -ή ελάχιστοι ζουν απ’ αυτό. Με αποτέλεσμα, όταν κάνεις μια άλλη δουλειά για να ζήσεις, και έχεις αυτό ως δεύτερο, όσο και να το αγαπάς δεν μπορείς να το εξελίξεις.
Το Υπόγειο: Εσύ τι προτιμάς, τη διαδικασία της συγγραφής ενός βιβλίου ή τη δουλειά για ένα κείμενο που έχει να κάνει με την επικαιρότητα; Και είναι, αλήθεια, βάσανο η συγγραφή, όπως έχουν πει διάφοροι διάσημοι συγγραφείς;
Ναι, είναι. Έχει όμως και μια έξαψη, που δεν την έχει η συγγραφή του κειμένου. Γιατί σε βάζει σε μία διαδικασία μακρά. Και το κείμενο έχει έξαψη, αλλά επειδή είναι μικρό και συγκεκριμένο, θα τελειώσει γρήγορα, θα φύγεις απ’ αυτό, ενώ το βιβλίο σε βάζει σε μια έξαψη που διαρκεί. Και λίγο να χάσεις την επαφή, μπορεί να σε αφήσει πίσω πολλούς μήνες. Ενώ το κείμενο δεν είναι έτσι: και να χάσεις την επαφή, θα το ξαναβρείς.
Το Υπόγειο: Κάποτε εγκατέλειψες την ακαδημαϊκή σου καριέρα στο εξωτερικό, για χάρη της μουσικοκριτικής. Φαντάζομαι είχες αρχικά βλέψεις για μια τέτοια καριέρα...
Δεν είχα βλέψεις, απλά προέκυψε. Πήγα στην Αγγλία για να κάνω ένα μάστερ και να γυρίσω, δεν πήγα για να κάνω διδακτορικό. Απλά, στην πορεία ανακάλυψα ότι υπήρχε μια υποτροφία από τη Βρετανική Κυβέρνηση, και σκέφτηκα να το δοκιμάσω.
Το Υπόγειο: Στα χρόνια που μεσολάβησαν, μετάνιωσες ποτέ που έφυγες από το εξωτερικό;
Ψιλομετάνιωσα μία περίοδο, τότε με τα Μνημόνια, που τα πράγματα έγιναν πολύ άσχημα, που είχα βρεθεί σε μία κατάσταση να δουλεύω πολλές ώρες κάθε μέρα, και στο τέλος να μην υπάρχουν λεφτά να πληρωθώ. Εκεί κάπου κλονίστηκα, να σου πω την αλήθεια, σκέφτηκα ότι μάλλον έχω κάνει λάθος, και για λίγο σκέφτηκα να ξαναφύγω στο εξωτερικό. Έφτασα κοντά, λοιπόν, αλλά τελικά δεν το μετάνιωσα.
Το Υπόγειο; Με έναν τρόπο, πάντως, έχεις επιστρέψει στο έδρανο, αφού τα τελευταία χρόνια είσαι και εκπαιδευτικός, στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση. Αυτή η εμπειρία πώς είναι;
Έχει κι αυτή η εμπειρία αυτή την έξαψη που έχουν και τα βιβλία, αλλά με άλλον τρόπο. Την ώρα που μπαίνεις να κάνεις το μάθημα, πάλι έχεις στο μυαλό σου κάτι δημιουργικό, άσχετα με το αν θα βγει στην πράξη ή όχι. Εμένα μού αρέσει αυτό το ζωντανό κομμάτι, ότι, κάθε φορά που θα μπεις στην αίθουσα, δεν ξέρεις ούτε τι μάθημα θα κάνεις ακριβώς, ούτε τι θα βρεις απέναντί σου· κάθε μέρα είναι διαφορετική. Από ‘κει και πέρα, τα σχολεία είναι σε μια κατάσταση σήμερα που δεν βοηθάνε τους εκπαιδευτικούς. Δηλαδή καταλήγεις να κάνεις λίγο μάθημα, λίγο κουβέντα, λίγο τον σερίφη -όπως με φωνάζουν μαθητές μου-, και αυτό μερικές φορές μπορεί να σε απογοητεύσει.
Το Υπόγειο: Οι μουσικές σου γνώσεις και η επαφή σου με τη μουσική επικαιρότητα φαντάζομαι θα σε βοηθούν στη σχέση σου με τους μαθητές.
Με έχουν βοηθήσει πολύ, ναι.
Το Υπόγειο: Στο μάθημά σου μπορείς να χρησιμοποιήσεις πράγματα; Ή μένουν μόνο στο γύρω γύρω;
Για την ώρα έχουν μείνει στο γύρω γύρω, αλλά οι βλέψεις μου είναι να καταφέρω να τα βάλω κάπως και στο μάθημα. Δοκίμασα ήδη, στο λογοτεχνικό κείμενο που είχαν να γράψουν τα παιδιά μου στο ΕΠΑ.Λ., στο διαγώνισμα, και τους έβαλα το “Imagine” του John Lennon. Θα μου πεις, «ξεκινάς με κάτι υπερβολικά στάνταρ». Όμως τα παιδιά ανταποκρίθηκαν, οπότε σκέφτομαι μήπως το επόμενο τετράμηνο βρω κάτι από το ελληνικό χιπ χοπ, από αυτά που ακούνε και τα παιδιά, και να δούμε μήπως μπορούμε να κάνουμε κάτι σε αυτό. Γιατί έχουν κι αυτά ενδιαφέρον.
Το Υπόγειο: Συμφωνείς με εκείνους που φέρνουν την καταστροφή με αυτά που ακούνε οι νέοι σήμερα;
Αυτό πάντα ήταν, είναι, και θα είναι λάθος. Σίγουρα υπάρχουν συγκρίσεις που θα δημιουργήσουν μία αρνητική εικόνα, το καταλαβαίνω αυτό. Το στιχουργικό επίπεδο, ας πούμε, των τραπ τραγουδιών συχνά είναι τέτοιο που δεν χωράει συζήτηση για το τι ακούς: ακούς κάτι κακό. Αλλά, ας μην ξεχνάμε το γενικότερο φαινόμενο. Για φαντάσου τώρα να ζούσες στη δεκαετία του ’30, και ξαφνικά να άκουγες ένα ρεμπέτικο, απ’ αυτά τα χασικλίδικα ειδικά. Υπάρχει περίπτωση να το θεωρούσες αυτό τέχνη; Καμία.
Το Υπόγειο; Οι κριτικές που έχουν γραφτεί για το βιβλίο σου υπήρξαν όλες ομόφωνα θετικές, μέχρι στιγμής.
Ναι, αυτό είναι περίεργο!
Το Υπόγειο: Δεν νομίζω. Το βιβλίο είναι εξαιρετικό, δεν το συζητάμε. Σε μία από αυτές τις κριτικές, ο Άρης Καραμπεάζης σού κάνει και μία προτροπή: να γράψεις κάτι για τους Smiths και τον Morrissey. Σε έβαλε αυτό στη διαδικασία να το σκεφτείς;
Με έβαλε, ναι. Ο Καραμπεάζης λειτούργησε σαν ένας σωκρατικός οίστρος, να το πω έτσι. Με τσίγκλισε δηλαδή με αυτό.
Το Υπόγειο: Σε ενδιαφέρουν οι Smiths, σαν φαινόμενο, και η εποχή τους;
Σαν φαινόμενο, ναι, πολύ. Το πρόβλημα το δικό μου με αυτό είναι ότι δεν με πολυενδιαφέρουν σαν ακροατή. Μου αρέσει πολύ η σόλο καριέρα του Morrissey, και την παρακολουθώ, ασχέτως αν δεν είναι όλα καλά, αλλά με τους Smiths δεν κατάφερα ποτέ να συνδεθώ συναισθηματικά, παρότι έχω δίσκους τους -και αλίμονο τώρα αν δεν έχω εκτιμήσει αυτό που κάνανε, έτσι; Είναι ένα συγκρότημα που σωστά έχει τη θέση που έχει στα πράγματα.
Το Υπόγειο: Εμένα, πάντως, το δικό μου τσίγκλισμα είναι ότι εσύ θα ήσουν ιδανικός για να γράψεις κάτι σχετικά με το ελληνικό τραγούδι. Νομίζω μάλιστα ότι λείπουν πράγματα με κριτική ματιά επί αυτού του πεδίου. Εσύ έχεις γράψει, βέβαια, πολύ ωραία άρθρα στο Sonik κατά καιρούς, πάνω σε συγκεκριμένες δεκαετίες.
Δεν είναι ότι δεν μ’ ενδιαφέρει κάτι τέτοιο, αλλά θα είναι κάτι που θα πάρει πολύ χρόνο. Έχω βλέψεις άλλες τώρα, για να γράψω πράγματα, και αφήνομαι λίγο να παρακινούμαι από αυτό. Δηλαδή, θέλω ένα πρώτο ερέθισμα, το οποίο να είναι δυνατό μέσα μου, να με τραβήξει πολύ. Γιατί, όπως σου είπα, αφιερώνεις χρόνο σε αυτά τα πράγματα, κι εγώ ειδικά, όταν γράφω, βυθίζομαι πολύ σε αυτό που κάνω. Το να αφεθώ να βουλιάξω σε κάτι που έχει τόσο μεγάλη έκταση, φοβάμαι ότι θα αφήσει πίσω τη δημοσιογραφική μου δουλειά.
Το Υπόγειο: Κατάλαβα.
Έχω σκεφτεί βέβαια να την παρατήσω τη δημοσιογραφική μου δουλειά, ότι φτάνει πια. 20 χρόνια είμαι στον χώρο, αναρωτιέμαι μήπως είναι καιρός να πηγαίνω...
Το Υπόγειο: Θα ήταν κρίμα κάτι τέτοιο, γιατί, όπως έγραψε κι ο Καραμπεάζης, είσαι απ’ τους ελάχιστους που κάνεις σοβαρά κι επαγγελματικά αυτή τη δουλειά στην Ελλάδα.Το χρέος απέναντι στο κοινό το έχεις ποτέ μέσα σου;
Ναι, το έχω. Και χαίρομαι όταν κάποιοι μού λένε ότι τους άρεσε κάτι. Αισθάνομαι ότι κάποιοι άνθρωποι με διαβάζουν, κι ότι υπάρχει μια σύνδεση μαζί τους, που δεν θέλω να χαθεί.
Το Υπόγειο: Έχεις υπαινιχθεί ότι έχεις κάποιο σχέδιο για επόμενο βιβλίο...
Είναι πολλά τα σχέδια, και είναι όλα ημιτελή. Πάντως σκόπευα το επόμενο βιβλίο να μην είναι μουσικό. Μέχρι εκεί μπορώ να σου πω. Για το ελληνικό τραγούδι, πάντως, θα σου πω και κάτι που υπήρχε σαν πλάνο και δεν έγινε γιατί μεσολάβησε ο θάνατος του Νίκου Ράλλη, ενός παλιού συνάδελφου, με τον οποίο είχαμε γνωριστεί και κάναμε παρέα ένα διάστημα. Μου το ‘χε ρίξει σαν ιδέα, και λέγαμε να το κάνουμε: να κάτσουμε παρέα να γράψουμε ένα βιβλίο για τον Μάνο Χατζιδάκι. Μου είχε, μάλιστα, ρίξει μια φυτιλιά και ο Φοίβος Δεληβοριάς, μια φορά που είχαμε βρεθεί στο σπίτι της Αναστασίας Τουρούτογλου, που είναι κουμπάρα μου τώρα. Εκεί μου ‘χει πει ο Δεληβοριάς ότι θα άξιζε να γραφτεί ένα βιβλίο, και επιτέλους να έχει μια κριτική ματιά: «να πούμε επιτέλους και μία φορά τι έκανε στραβό ο Χατζιδάκις. Είναι δυνατόν να τα έκανε όλα τέλεια;» Μετά προφανώς ο Δεληβοριάς το συζήτησε και με τον Ράλλη, οπότε με βρήκε ο τελευταίος και μου είπε «πάμε να το κάνουμε». Η αλήθεια είναι ότι είχα «ψηθεί», αλλά δυστυχώς ο Νίκος έπαθε μετά εκείνο το αυτοάνοσο που του κόστισε τη ζωή, και το πλάνο εγκαταλείφθηκε.
Το Υπόγειο: Μια χαμένη ευκαιρία, γιατί όντως λείπει από τη βιβλιογραφία μία σοβαρή ματιά στον Χατζιδάκι. Κλείνοντας, έπειτα από την πρόσφατη παρουσίαση του βιβλίου στην Αθήνα, σκοπεύεις να κάνεις και άλλες;
Παρότι συνήθως δεν αισθάνομαι καλά με τις παρουσιάσεις βιβλίων, τη χάρηκα πολύ τη δική μου. Ήρθε κόσμος που δεν περίμενα, είχε ένα πολύ ωραίο κλίμα. Οπότε δεν θα έλεγα όχι άμα συνέβαινε.
